SMART URBANISM
TOOL VOOR SLIMME STEDELIJKE ONTWIKKELING IN DE PPRAKTIJK
Handelingsperspectief voor de Smart City
De Smart City is een middel en geen doel op zich. Het is een benadering waarmee op een andere manier naar de stad gekeken wordt. Een meer proces- dan productgerichte aanpak, op zoek naar nieuwe handelingsperspectieven passend bij het veranderende stedelijke speelveld. Smart City Concepten lijken namelijk aan te sluiten bij een maatschappij waarin de relatie tussen burger, overheid en markt verandert en waarin talloze innovaties aanknopingspunten bieden om steden schoner, veiliger, beter bereikbaar, attractiever en bestendiger te maken.
Het maken van de stad wordt steeds meer vraaggestuurd en verantwoordelijkheden verplaatsen zich naar burgers, bedrijven en allianties. Naast een toenemende interactie tussen aanbieder en gebruiker spelen nieuwe technologieën in dit speelveld een belangrijke rol. Zowel in het proces, waarin de beschikbaarheid van meer en nauwkeurigere data leidt tot andere en snellere inzichten, als in oplossingen voor knelpunten.
'Smart Urbanism' vormt een nieuw handelingenperspectief waarin aan de hand van systeemanalyses verkennend, ontwerpend onderzoek wordt gedaan op zoek naar het antwoord op de vragen 'wat speelt er?' en 'waar liggen kansen?'. Het onderzoek vindt gebiedsgericht en co-creatief plaats waardoor het lokale stedelijke ecosysteem wordt geactiveerd, geoptimaliseerd, innovaties een toepassing krijgen, cross-sectoraal wordt gewerkt en allianties worden gevormd. Trends, technologische ontwikkelingen en processen worden gekoppeld aan schaal, locatie en stakeholders. Enerzijds vanuit de 'prestatie-potentie' van de plek en anderzijds vanuit de gebruiker/lokale stakeholders.
Benadering: Smart Urbanism Kompas
Het Smart Urbanism Kompas geeft inzicht in de benadering. Het kompas schetst het speelveld van de stedelijke ontwikkeling met vier ingrediënten. Innovatieve technologische concepten en nieuwe vormen van maatschappelijke (zelf)organisatie worden verbonden met de (ruimtelijke) opgaven om systemen te beheren. Door het reconstrueren van de systemen van de stad wordt inzicht verkregen in de werking waardoor het mogelijk wordt deze te verbeteren en het gat met de ambities en ontwikkelagendaís te dichten. De innovatieve concepten en de allianties kunnen hierbij helpen.
Verkennend onderzoek
Het proces Smart Urbanism werkt niet in traditionele zin van idee, via concept en ontwerp naar realisatie van een plan. Het proces is verkennend en strategisch van opzet en werkt aan de vraagstelling: wat is de nieuwe economie van de stad? Hoe kunnen ontwikkelagenda's gekoppeld worden? Wat is de latente prestatie van de plek en daarmee aanleiding voor ruimtelijke ontwikkeling? Tijdens het proces worden vragen gesteld, wordt kennisgemaakt, worden uitspraken gecheckt, afwegingen gemaakt, wordt afgetast en onderzocht.
Door ontwerpend onderzoek aan de hand van systeemanalyses wordt inzicht verkregen in de werkelijke vragen, knelpunten en kansen. De uitkomst kan bijdragen aan strategiebepaling voor gebieden, steden en regio's. Naast het vormen van een strategie kan er een procesresultaat behaald worden: het wordingsproces (bewustzijn over opgave; hoe helpt het mij, hoe draag ik bij?) van individuele deelnemers, groepen, departementen of gemeenschap enerzijds en de samenwerking daartussen anderzijds. Specifiek de verbetering van de samenwerking tussen overheid en lokale stakeholders.
Ontwerpend onderzoek voor toekomstverkenning
De complexiteit en de integrale benadering die nodig is, maken de smart city tot een ontwerpopgave bij uitstek. Ontwerpend onderzoek wordt daarin gebruikt als instrument voor toekomstverkenning, om het trechterproces te doorlopen: de start met een pakket randvoorwaarden, vervolgens de overwegingen in de verhalende vorm van scenario en komt men, al redenerend, onderzoekend en afwegend tot een ruimtelijk perspectief. Door iteratief op en neer te gaan tussen ontwerpend onderzoek, randvoorwaarden en (co-creatief) testen kan het perspectief consistenter/beter/betrouwbaarder gemaakt worden en maatschappelijk draagvlak worden gecreÎerd. Het kan de wereld van wetenschap (feiten, prognoses, onzekerheden) en de politiek (betrokkenheid, keuzes) bij elkaar brengen door middel van verbeelding en ontwerp.
Grip krijgen van de werking van de stad
Door het reconstrueren van de systemen van de stad wordt inzicht verkregen in de werking waardoor het mogelijk wordt deze te verbeteren. Systemen bestaan uit stromen (mobiliteit, energie, afval, water, voedsel) en ketens (zorg, onderwijs).
De systeemanalyse kan de basis vormen voor een slimme verstedelijking en vormt een instrument om grip te krijgen op de werking van de stad, als alternatief voor 'gebruikelijk' (morfologische) analyses van functies en locaties. Systeemanalyses geven inzicht in complexe (grensoverschrijdende) stedelijke ecosystemen, de deelsystemen en de samenhang tussen onderdelen. Hiermee wordt het circulaire denken concreet doordat onvolmaaktheden zichtbaar worden gemaakt evenals mogelijkheden voor uitwisseling en hergebruik en het sluiten van ketens. Kansen voor spin-offs en nieuwe business cases kunnen ontstaan. Het inzicht in verschillende ketens, schalen, sectoren en stromen maakt daarbij cross-sectoraal werken mogelijk. Als laatste kwantificeert en objectiveert de systeemanalyse opgaven en effecten waardoor kansrijke locaties, opgaves en allianties voort kunnen komen uit een min of meer onpartijdige analyse, als kader voor strategische besluitvorming.
De systeemanalyse
De analyse van systemen (ketens en stromen) geeft inzicht in complexe (grensoverschrijdende) stedelijke ecosystemen, de deelsystemen en de samenhang tussen onderdelen. Het inzicht bestaat per thema, stroom of keten uit de prestatie (kwantiteit en kwaliteit), de bijbehorende infrastructuur, de locatie en de werking (wanneer, wie en hoe). Tijdens het Smart Urbanism proces worden de systemen steeds accurater omschreven en wordt een verhaallijn opgebouwd, opgebouwd vanuit het verleden, via het heden naar de toekomst: hoe omvangrijk is watersysteem? Waarom is het watersysteem zo ontstaan? Waarom werkt het? Waarom werkt het niet? Hoe werkt het? Wie is er bij betrokken? Werkt het op elk moment hetzelfde? Met dit inzicht wordt de huidige werking en de potentie zichtbaar. Door het reconstrueren van de systemen op kaart dient de opgave zichzelf aan en daarmee ook de locatie. Door analyse worden infrastructuren 'ontdekt' die sturend kunnen worden voor ruimtelijke beslissingen.
Fundament van data
De verschuiving binnen het speelveld van de stedelijke ontwikkeling van volkshuisvesting en het ordenen van functies naar betere inzichten in de werking en het gebruik van de stad vraagt om andere data. Huidige ruimtelijke keuzes zijn voor een belangrijk deel gebaseerd op grondposities, min of meer statische data over groepen mensen en locaties en het voorspellen van behoeftes en wensen daarvan. Zo is met behulp van CBS-data bekend waar mensen wonen maar is niet bekend hoe dezelfde mensen de stad gebruiken. En juist de kennis hierover kan bijdragen aan een nauwkeuriger begrip van de werking van de stad.
Het proces van Smart Urbanism analyseert in aanvulling op (morfologische) analyses van functies en locaties systemen (stromen en ketens) als basis voor ontwerpend onderzoek. Hiermee worden kansen gegenereerd voor accuratere besluitvorming, (kosten)efficiënter werken en op het vlak van antwoorden op klimaatvraagstukken. De manier van werken is kennisintensief en afhankelijk van een grote hoeveelheid (open) data. Hoewel er veel data wordt opgeslagen vraagt het op een 'andere' manier begrijpen van de werking van de stad om het opslaan en delen van andere data, gericht op dynamische stromen en ketens. Denk aan de kwalitatieve en kwantitatieve gegevens over water en energie binnen het stroomgebied van een rivier. Gestandaardiseerd en open ten behoeve van vergelijkingen en deelbaarheid en verzameld onafhankelijk van administratieve grenzen.
Momenten van co-creatie
Tijdens momenten van geconcentreerde co-creatie worden analyses, scenario's en perspectieven getest; waar zit tegenstand? waar liggen opgaven en knelpunten? wat bevalt? waar moet focus komen te liggen? welke randvoorwaarden bijstellen? waar is extra kennis/data nodig? Niet top-down of bottom-up maar door het systeem te kantelen en grotere maatschappelijke opgaven (bijvoorbeeld unieke positie in netwerk, opgave rondom energie, kansen voor afval) te koppelen aan de lokale werkelijkheid (hoe kan het stakeholders helpen en waar kunnen stakeholders bijdragen?). Stakeholders kunnen keer op keer analyses aanscherpen, mogelijkheden benoemen, kansen zelf benutten en allianties sluiten. Feedbackloops worden kort en vinden vroeg in het proces plaats, als aanvulling op en versnelling van het maatschappelijke proces.
Gebruik van interactieve procestool
Tijdens het Smart Urbanism proces wordt er bij het onderzoek naar de optimalisatie van stedelijke systemen een grote hoeveelheid data verzameld en verwerkt. Om overzicht te krijgen in deze data en het ondersteunend te laten zijn aan het interactieve werkproces is gewerkt aan een 'data design tool'. Deze experimentele tool vormt een functioneel ontwerp voor een interactieve omgeving om informatie op te slaan, te bewerken en te presenteren.
Door middel van de kaarten wordt gezamenlijk gewerkt aan het genereren van de cross-sectorale systeemanalyse en strategieën. Enerzijds door het visualiseren en delen van informatie over stromen, ketens, tekorten en plannen en anderzijds door een voortdurende dialoog tussen stakeholders op lokaal, regionaal en zelfs nationaal schaalniveau wordt gewerkt aan erkenning en commitment van stakeholders. De kaart wordt gedurende het proces vanuit de deelnemers opgebouwd met data over systemen.
Waar in de eerste stappen de systemen relatief eenvoudig geïnventariseerd worden krijgen deze in de vervolgstappen steeds meer diepgang en begint de factor tijd een rol te spelen. Systemen functioneren immers per moment anders. Gedurende het proces worden cross-overs tussen systemen gemaakt en worden kansen en overwegingen ingetekend en gecheckt. Naast de systeeminformatie die ruimtelijk verankerd is op de kaart worden systemen waar nodig nader kwantitatief en kwalitatief onderzocht. Door te schakelen tussen schalen (regionaal, district en kavel) worden de effecten op verschillende schaalniveaus inzichtelijk gemaakt.
Co-createf praktijkonderzoek
In de Smart City gaat het niet langer over ruimtelijk ordenen, maar over situationeel plannen en gebiedsgericht verbinden. Generieke concepten, producten en planningsgedachten krijgen pas werkelijke waarde wanneer toegepast op een gebied, stad of regio. Producten worden gekoppeld aan de vraag, de manier van werken aan de betrokken stakeholders en de kritische schaal aan de ontdekte opgave. Het ontwerpatelier onderzoekt wat er nodig is om enerzijds de potentie van de plek in het grotere netwerk te benutten en anderzijds de lokale potentie te activeren.
Het ontwerpend onderzoek vindt plaats door de schalen en systemen heen waardoor een samenspel ontstaat tussen niveaus. De systeemanalyse vraagt om niet direct op een gebied te focussen omdat systemen, en dus ook opgaven en kansen, zich doorgaans op andere (hogere) schalen organiseren. De opgave komt voort uit het onderzoek en daarmee ook de schaal waarop deze geadresseerd moet worden. Uiteindelijk daalt het neer op een specifiek gebied. Het schaalniveau van de wijk of district is hierbij essentieel, als organiseerbare eenheid voor wat betreft co-creatie en nieuwe samenwerkingen, hanteerbaar met een systeemanalyse en de schaal waarop concrete winst te behalen is op het gebied van de circulaire economie of performance van de stad. Juist omdat door interactie tussen lokale activiteiten en systemen nieuwe business cases ontstaan en economisch en ecologisch winst te maken is. De hub of marktplaats, als plek voor uitwisseling en het efficiÎnter organiseren van stromen nemen een belangrijke plek in om lokale circulariteit te organiseren
project data
type onderzoek en proces
opdrachtgever Ministerie van Infrastructuur en Milieu
wanneer 2014-2016